Улсын прокурорын орлогч Л.Отгонбаяр гэж хүний сэдэж зохион байгуулсан “Дугархорлоогийн хэрэг” гээчийг Монголын ард түмэн мэднэ.
Булган аймгийн Ингэт толгойн сангийн аж ахуйн агент Дугархорлоо гэдэг хүн 1982 онд Эрдэнэт хотод өөрийгөө буудаж амиа алдсан юм. Гэтэл гурван жилийн дараа энэ хэргийг Зүүнхараагийн хорихын ялтан Мягмар үйлдсэн хэмээн мэдүүлж, уг хэрэгт арван хүнийг яллагдагчаар татсаны дөрөв нь цаазын ял сонсоод чанга дэглэмтэй хорих ангид ял эдэлж байсан. Харин нэрт зохиолч, сэтгүүлч Ж.Барамсай 1989 онд “Үнэн” сонинд “Шорон дотроос өшөө авагч байдаг юм биш биз” гэх нийтлэл бичсэнээр тухайн хэрэг задарч, цаазын ял болон гянданд хоригдох хатуу шийтгэл хүлээсэн хүмүүс хилсээр хэрэгт тохогдсон нь үнэн болж хэрэгсэхгүй болсон түүхтэй. Одоогоос 30 гаруй жилийн өмнө Дугархорлоогийн хэргийг мөрдөж шалгасан цагдаагийн хурандаа Гантулга, ахлах мөрдөн байцаагч Ж.Шарав нартай уулзлаа.
-“Дугархорлоогийн хэрэг” буюу гучин долоон жилийн өмнө болсон энэ хэргийн дуулианыг мэдэх хүмүүс нь сайн мэднэ. Мөрдөж шалгаж байсан хүний хувьд юу хэлэхсэн бол?
-Ахлах мөрдөн байцаагч Ж.Шарав: Би шударга үнэний төлөө тэмцэж ирсэн хүн. Миний 30 жилийн тэмцлийн зөвхөн нэг агшин нь энэ иргэн Д-гийн (Дугархорлоо) хэрэг юм. Хүн төрөлхтний аль ч цагийн түүхэнд хэлмэгдэл гэдэг зүйл байсаар иржээ, цаашид ч байсаар байх болов уу. Энэ оны гуравдугаар сарын 26-ны өдрийн Улсын Их хурлын чуулган дээр Х.Нямбаатар гишүүн зохиолч Ж.Барамсайн бичсэн “Шорон дотроос өшөө авагч байдаг юм биш биз” гэсэн нийтлэлийн тухай хэлсэн. Энэ бол улс төрийн нэрт зүтгэлтэн С.Зоригийн амь насыг хөнөөсөн хэрэгтээ холбогдуулж хэлсэн үг байв. Х.Нямбаатар гишүүний чуулган дээр хэлсэн дээрх үгтэй холбогдуулж бид бүхэн уулзаж байна. Эрдэнэт хотын төв зам дээр иргэн Дугархорлоо амиа алдсаныг хуулийн байгууллагууд шалгаж үзээд гадны нөлөөгүй гэж үзсэн байдаг. Үндсэндээ уг хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон. Тэгтэл гурван жилийн дараа дээрх хэрэг задарч, 10 хүнийг хилсээр хэлмэгдүүлэн татан оролцуулсны дөрвөн хүн нь ялын дээд хэмжээ буюу цаазын ял сонсоод амь хэлтэрч 15 жилээр гянданд хоригдох ялаар шийтгүүлэн, цаадах хүмүүс нь бүгд хуулийн дагуу зохих хэмжээний ял шийтгэл хилсээр хэлмэгдэж хүлээсэн юм билээ. Энэ бол маш ноцтой аймшигт хэлмэгдүүлэлт. Ж.Барамсайн нийтлэлийн дараа хуулийн байгууллагуудаас хэргийг шалгах групп томилогдсон. Тус группт эрүүгийн төлөөлөгч, ахлах мөрдөн байцаагчаар миний бие томилогдож ажилласан. Эрүүгийн ахлах төлөөлөгч хурандаа Гантулга группийг удирдсан. Миний бие олон жилийн хугацаанд төрөлжөөгүй онц ноцтой гэмт хэргүүдийг олон жил мөрдсөн учир намайг томилсон байх. Мөн сүүлийн жилүүдэд нь мөрдөн байцаах газрын нэгдүгээр хэлтэст хяналт тавьж шалгах ажлыг зааварлаж байсан. Энэ хэрэгт туршилт хийгдээгүй байсан. Намайг туршилтаараа мэргэшсэн хүн гэдгийг хуулийнхан мэднэ байх, тэр тухайд үнэлдэг нь ойлгогддог. Шалгалтын явцад иргэн Дугархорлоог алсан гэх Ж.Мягмар, мөрдөгчийн аманд хөтлөгдөөд өөрийнхөө зохиосон үйлдлийг мөрдөгчийн амаар мэдүүлсэн нь надад мэдрэгдсэн. Мягмар бол Эрдэнэтийн хивсний үйлдвэрт байхдаа хэрэг хийж Зүүнхараагийн хориход есөн жилийн ялтай очсон хүн. Тэр хүн худал мэдүүлэг өгч, ийм юм сэтгэж Дугархорлоогийн хэрэг гээч зохиомол хэргийг гаргаж ирсэн.
-Хэнд хэрэгтэй гэж зохиомол хэрэг сэдэж гаргаж ирсэн байх уу?
-Ахлах мөрдөн байцаагч Ж.Шарав: Хивсний гэмт хэргээр өөрийг нь илрүүлж мөрдөн эрүү үүсгэсэн эрүүгийн төлөөлөгч, мөрдсөн мөрдөн байцаагч, ахлах мөрдөн байцаагч, тэгээд өөрийг нь ялласан прокурор нарыг яллуулахын тулд ийм зохиомол хэргийг эрх мэдэл, албан тушаалтай хүмүүсийн удирдлага дор зохион байгуулсан. Хэргээ нотлохын тулд маш олон хүнийг гэрчээр татсан. Гэм зэмгүй хүмүүст ял тулгасан. Тухайлбал, Хялгантын модны үйлдвэрт ажиллаж байсан дөнгөж хорин настай Уранчимэг гэж хүүхнийг энэ хэргийн зохион байгуулагч гэж татсан. Мягмар Уранчимэгийг өмнө нь зүгээр таньдаг л хүн байсан. Мөн цаазын ял сонсож 15 жилийн ял хүлээсэн Авирмэд, Буджав нартай шоронгоос гарсан үед нь Эрдэнэт хотод эмэгтэйчүүдийн хорин ангид ял эдэлж байгаад гарсан Тамарагийнд архидаж байгаад танилцсан хүмүүс байна лээ гэдэг нь хэргийг явцад ойлгогдсон. Тэр бүгдийг гэрчээр дуудаад энэ хэрэгт маш олон хүнийг огтооос үндэслэлгүй хэлмэгдүүлсэн байгаа юм. Тэдний дунд өргөсөн тангарагтаа үнэнч хуульчид, эмч нар хэлмэгдэж хань ижил үр хүүхэд, төрөл төрөгсдөд нь уй гашуу, гай гамшиг хагацал харуусал нүүрлэж нөхөж баршгүй хор хохирол амссаныг нүдээр үзээд сэтгэл эмзэглэж байлаа. Тэр хүмүүсээс амь насаа ч алдсан шүү дээ. Ахлах мөрдөн байцаагч ахмад Цэндсүрэн амиа алдсан. Энэ бол Мягмар гэж шоронгийн хоригдлын өшөө авалт байсан. Ер нь хүнд хэрэгт яллагдсан увайгүй нэгэн хэнийг ч, магадгүй төрсөн эхийгээ ч юу ч гэж хэлж гүтгэж болдгийн жишээ энэ юм. Зөвхөн мөч хором бүрийг өөртөө аль болох ашигтайгаар өнгөрөөхөөр яахаас ч буцдаггүй, үүнийг хоригдлуудын дунд “ял наймаалцана” гэж хэлдэг, тийм үгтэй юм. Шоронгийн шийдсэн ялтнуудаас гардаг ял наймаалцахыг Мягмар өөрийн өргөдлөөрөө бий болгосныг бид бүхэн нарийн нягталж шалгаад Дугархорлоогийн хэрэг гадны нөлөөгүй гэж үзэн прокурорын хяналтад шилжүүлж байсан. Наймдугаар сарын 27-ны өглөө хэргийн газар бүх шинжээч, мэргэжлийн хүмүүс очиж зураг авч үзлэг хийгдсэн. Үзлэгийн протколыг Эрдэнэт хотын цагдаагийн ахлах мөрдөн байцаагч Цэндсүрэн хийсэн. “Аавын цээж” гэж нэрийддэг машины тэвшин дээр нас барсан хүн ямар байрлалтай байсан зэргийг маш нарийн хийсэн байдаг. Дараа нь туршилт хийхийг миний бие санаачилж группийнхээ хүмүүст танилцуулсан. Ингээд туршилтыг Туулын бурсанд хийхэд үзлэгийн протколтой яг таарч байсан юм. Амиа алдсан Дугархорлоогийн хувийн байдал, зан араншин, ахуй амьдрал, тооцоо өр төлбөр зэргийг шалган тогтоосон. Дугархорлоо амьдралын хувьд нэн ядуу, Ингэт толгойн САА-д агент байхдаа 40 мянган төгрөгийн алдагдалд орсон байдаг. Тэр үеийн эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 63-ын “В”-д зааснаар өмчийн дээд хэмжээ 25 мянган төгрөг байсан. 25 мянган төгрөгөөс дээших хохирлыг онц ноцтой хэрэг гэж үздэг байсан. Энэ дашрамд цохон хэлэхэд нэрт зохиолч, сэтгүүлч Ж.Барамсайн гавьяаг үнэлэх л байсан юм.
-Хурандаа Гантулга: 1982 оны наймдугаар сарын 26-27-нд шилждэг шөнө Булган аймгийн Ингэт толгойн САА-н агент Дугархорлоо гэдэг хүн ар дагз руугаа буудаж өөрийнхөө амийг хорлосон. Гол шалтгаан нь 40 мянган төгрөгийн өрөнд орсон явдал гэж хэлж болохоор. Араас нь нягтлан нь явлаа, хэсгийн төлөөлөгч нь явлаа л гэдэг. Тухайн нөхөр зугтаад байжээ. Ингээд 26-ны шөнө Эрдэнэт хотын төвд байдаг ганц төрсөн эгч дээрээ очсон байгаа юм. Ганц эгчдээ уйлж байгаад хэлсэн үг бий. “За миний эгч. Би тантай хамгийн сүүлчийн удаа уулзаж байна” гээд агентынхаа бараанаас алчуур, плаж зэргийг бэлэглээд явсан байдаг. Энэ тухай эгч нь мэдүүлэг өгсөн нь хэргийн бүртгэлд байгаа. Ямар логикоор бодоод үзсэн тэр хүн өөрийгөө нь хорлосон нь тодорхой. Түүнээс өөрийг нь хүн ална гэдгийг мэдэхгүй байх. Ямар учраас ялтнууд ял наймаалцаж, зохиомол хэргийг үүсгэдэг юм бэ гэхээр ерөөсөө л төрийн өндөр албан тушаалтнууд, хуулийн байгууллагын ажилтнуудтай холбоотой. Албан тушаал олж авах гэсэн, эрх мэдлээ дээшлүүлэх гэсэн нөхдийн зорилготой явуулж буй харгис заваан үйлдэл. Иргэн өөрийгөө буудсан хэргийг Зүүнхараад ял эдэлж байсан Мягмар гэдэг зальтай, худалч, луйварчин нөхөртэй шорон дотор очиж уулзаад, энэ хүнийг ашиглаж болох юм байна гэж боджээ. Тэгээд ял наймаалцах маягаар тухайн нөхрийн хэргийг хөнгөлөөд, улсын прокурорын орлогч дарга байсан Л.Отгонбаяр, мөн намын төв хорооны улс төрийн хэлтэст ажиллаж байсан “улаан хамарт” Даваахүү гэж энэ хүмүүс зохион байгуулсан байдаг. Даваахүү бол бүр нууц ноёнтон. Хэргийг бүр дээрээс удирдаж байгааг хэн ч мэддэггүй. Отгонбаяр цагдаагийн байгууллагын удирдлага ажилтнуудтай нийлж С.Зоригийн хэргийн өнөөдрийн үүсээд байгаа нөхцөл байдал шиг ийм зохиомол хэргийг бий болгосон. Ямар ач холбогдолтой юм, ингэснээрээ хэнд хэрэгтэй байв гэсэн асуулт гарна. Ноцтой гэмт хэрэг илрүүлсэн хүмүүс албан тушаал дэвшдэг байсан. Орлогч прокурорыг улс төрийн товчооны нууц ноёнтнууд нь магадгүй ерөнхий прокуророор тавина гэж тохиролцчихсон ч юм билүү. Гэвч бодит амьдрал дээр худал, үнэн хоёр гэдэг чинь хар цагаан шиг хоёр шиг байдаг байхгүй юу. Зургаан сар гаруй хугацаанд хоёр удаа мөрдөн групп явсан. Нэг группт нь Монгол Улсын гавьяат хуульч мөрдөн байцаагч Дамдин, нөгөөд нь алдартай мөрдөн байцаагч Шарав гуайтай явж энэ хэргийг 1990 онд хэрэгсэхгүй болгосон. Туршилтыг хуулийн дагуу, ном журмын дагуу өндөр түвшинд хийсэн. Шарав мөрдөн байцаагч туршилт хийдгээрээ алдартай хүн юм. Хүн ар дагз руугаа буудаж болох уу гэж үзэхэд болж байсан. Харин Дугархорлоо гэдэг тэр хүн ар гэр үр хүүхэддээ нэр төрөө хамгаалж үлдэхийн тулд хэргийг гадны нөлөөтэй байж болзошгүй гэдэг байдалд оруулсан.
-Ж.Барамсай зохиолч уг хэргийг яаж мэдэж сонинд гаргасан юм бол?
-Хурандаа Гантулга: Барамсай Зүүнхараагийн хориход санамсаргүй очоод сурвалжлага хийж явтал Мягмар, Уранчимэг нар мэдүүлгээсээ буцсан байсан. С.Зоргийг алсан гэх Амгаланбаатар мэдүүлгээсээ буцдаг шиг юм болохгүй юу. 10 хүн гүтгэгдсэний 2, 3 нь цагдаагийн ажилтан прокурор, эмнэлгийн ажилтнууд байдаг. Захын гэрчийг дуудаж авчираад эрүүдэн шүүлт хийж байсан. Энэ дуулиант зохиомол хэргийг цагдаа биш хууль шүүхийнхэн биш сэтгүүлч илрүүлсэн юм. Барамсайн нийтлэл сонинд гарсны дараа Цагдаагийн ерөнхий газраас намайг ахлуулаад мөрдөн шалгалтын групп гаргасан юм. С.Зоригийн хэрэг Дугархорлоогийн хэрэгтээ тун төстэй нөхцөл байдалтай байгааг мэргэжлийн хүмүүс хэлдэг. 2017 оны намар Эрдэнэтийн цагдаагийн газрын дарга Саадэлэг бид уулзсан. Тэгэхэд Саадэлэг гэж туршлагатай, мэргэжлийн мундаг хүн надаас “Чи Зоригийн хэргийг юу гэж харж байна. Энэ Амгаланбаатарыг юу гэж бодож байна. Дугархорлоогийн хэргийг мөрдөж хэрэгсэхгүй болгосон. Энэ хэрэг удахгүй задарна, харж л байгаарай. Амгаланбаатар мэдүүлгээсээ буцна даа” гэж хэлж байсан. Гэтэл яг тийм зүйл боллоо. Зоригийн хэргийг би үнэндээ гадарлаж байгаа. Тэр тухай хэлж болно. Гэхдээ одоо яршиг биз дээ. Харин Оюун-Эрдэнэ сайд үнэхээр шударга хүн юм бол би уулзаад хэлнэ. Худлаа хүн шиг санагдвал би хэлэхгүй.
Ц.Нямдорж саяхан хэргийг задалж Содномдаржаа, Чимгээ нараас уучлалт гуйсан. Гурван шатны шүүхийн шийдвэрийг шүүх л өөрөө шийдэж үнэн мөнийг нь олдог болохоос иргэн хүн амаараа цагаатгаж шийддэггүй. Нямдорж хэдий Хууль зүйн сайд мөн боловч шүүхийн шийдвэр гаргадаг хүн биш. Түүнийг уучлалт гуйж мэдэгдэл хийхийг хараад би гайхсан. Ер нь Нямдорж гэдэг хүн сайд болонгуутаа л Зоригийн хэргийг мөрдөж байгаа группийг өөрчилж сольдог. Энэ бол маш сэжигтэй. Дээрээс нь Хууль зүйн сайдаар таван удаа томилогдохдоо яагаад энэ хэргийг илрүүлчихэж болоогүй юм. Энэ удаа илрүүлэлгүй ингээд орхивол бүр айхтар байдал үүснэ. Нямдорж хичнээн уучлалт гуйгаад, энэ хүмүүс алаагүй байна, хилс хэрэгт гүтгэгдсэн байна гэж хэлсэн шүүхийн шийдвэр бол шүүхийн шийдвэр л байдаг. Их хурал саяхан Аюулгүйн зөвлөмжийн тухай хуулийг баталлаа. Хэрвээ энэ хуулиар С.Зоригийн хэргийг илрүүлэхгүй зүгээр өөрсдийнхөө хүмүүсийг хууль шүүхийн байгууллагыг толгойлуулаад цааш явна төрийн гурван өндөрлөг, цаашлаад энэ хоёр том улс төрийн хүчин зүгээр нэг төрийн хутган үймүүлэгч болно. Арай тэгэхгүй байлгүй дээ гэж харж байна. Ц.Амгаланбаатар гэдэг нөхөрт С.Зоригийн хэргийг үүрүүлснээс хойш Монголын цагдаа ажиллахаа больсон. Хуулийн байгууллагын завхрал хэрээс хэтэрсэн.
-Ахлах мөрдөн байцаагч Ж.Шарав: Хуулийн байгууллагынхан гучин долоон оноос хойш хэлмэгдүүлэлт тасраагүй гэдгийг ойлгох учиртай. Ялангуяа бидний эргэн сөхөж байгаа иргэн Д буюу Дугархорлоогийн хэрэг гээч айхтар хэлмэгдүүлэлт. Үүнийг хуулийнхан огтоос хайхралгүй өнгөрч боломгүй. Энэ бол хуулийнханд өгсөн маш том сургамж. Прокурор хяналтаа тавьдаг, эрүүгийн хэргийн хэрэг бүртгэл мөрдөн байцаалтад хяналтнаас өөр юм хийдэггүй л байвал болох нь тэр. Энэ бүгдийг зөвхөн шүүх л шүүдэг байвал болох нь тэр. Мөрдөн байцаалт, хэрэг бүртгэлд прокурор өөрөө гардаад явах юм бол замбараагүй хэлмэгдүүлэлт гарч ирнэ. 1937 оны үеийн онцгой комисс гэж яригддаг чинь ийм учиртай. 1982 оны Мягмарын зохиомол энэ хэргийг прокурор өөрөө мөрдсөн болохоор бүх зүйл хяналтгүй болсон. Энэ явдлыг Монголын хуулийн байгууллага давтахгүй байх хэрэгтэй.
Тэмдэглэсэн Д.БАТТӨР
